|
|
|
|
Ganerako euskalkien
artean bizkaierea mutur baten kokatua
dago. Horrezaz ganera, bizkaiereari beti
pertsonalidade berezia autortu izan jako.
Hori dala eta, batzuek pentsau izan dabe
euskereak, funtsean, euskalki bi zituala:
bizkaierea, alde batetik, eta ekialdeko
euskalkia bestetik. Horregaitik oso interesgarria
da bizkaierea lehenengo testuetan zelakoa
zan ikertzea, behar dan moduan konprobetako
betidanik egon diran euskalkien arteko
diferentziak edota, gehienbat, azkeneko
gizaldiotan areagotu diranak.
Joseba Andoni Lakarrak egindako ikerketen
arabera, bizkaierea ez da, eta batez be,
ez zan, hain ezbardina lehenago kontrakoa
pentsau arren. Ikusiko dogunez, azken
mendeotan diferentziak handitzen doaz.
Alde batetik, euskalkietan aukeraketa
ezbardinak egin diralako (aditz laguntzaileetan
batzuetan egin, besteetan *ezan),
edo barrikuntzak ezarri diralako (s/z
nahastea), edo arkaismoek euskalki
batzuetan gehiago iraun dabelako. Horregaitik,
orain mende batzuk euskalkiak alkarrengandik
hurrago egozala esan daiteke.
________________________________________________
|
1. Sudurkaritzea
zan nagusi bizkaiera zaharrean, jatorrizko
-n- bat galdu ondoren. Fenomeno hau
ezaguna dogu ekialdean be: zubereraz eta
erronkarieraz.
________________________________________________ |
1. Gaur
egun txistukariak nahastetea jokera nagusia
baldin bada be, bizkaiera zaharrean egoerea
bestelakoa zan. Testu zaharrei begira ikusten
da barrikuntza hau mendebaldeko bizkaieran
hasi zala eta hortik joan zala ekialderuntz
zabaltzen. Gaur, Bizkaian leku guztietan
gertetan da hori, eta Gipuzkoan be zabal-zabal
dabil.
________________________________________________ |
1. Ablatiboa
-rean be egiten zan. Hau, Bizkaitik
kanpora, Araban baino ez da topau agirietan,
eta han edo hemengo esapide batzuetan: cerurean
('zerutik').
2. Ablatiborako be erabilten ziran
-tik, eta -ik. Lehenengoa
ezin zan erabili bizidunakaz eta, kasu gitxiagotan,
ez zan erabilten izen propioakaz eta denporazko
kutsua eukanean.
3. -ik zabaltzen joan zan
eta -reanik lako pleonasmoak sortu
ziran.
4. -ti agertzen da bizkaiera
zaharrean ablatibo lez, eta honetan bat
dator zubereragaz. Euskera zaharraren ezaugarri
bat da, bi muturretan gorde dana.
5. -ren genitiboa konparazinoetan
erabilten zan, Erronkariko euskeran lez:
atorren baxen urrago narrua.
6. Objektu zuzena genitiboan agertu
eitekean, gaur egun ekialdean lez: mairuen
zaticen.
7. -gaz erabilten da soziatiboa
adierazoteko. Hau da bizkaiereak daukan
atzizkirik markagarrienetako bat. Bizkaiera
zaharrean biak erabilten ziran baina -gaz
gehiago, gaur egungo bizkaieran lez.
8. Koordinazino soziatiboa: ene
veguiacaz vioceen artean, hau da, 'ene
begi eta bihotzen artean'. Hau bizkaiera
zaharrean dokumentetan da, eta bai beste
euskalki zaharretan be.
________________________________________________ |
1. Etorkizunezko
inperatiboa. Hemen bizkaiereak euskera zaharraren
ezaugarri bat gorde dau, antzeko egiturak
beste euskalkietako testu zaharretan be
badagozalako: eikezu (etorkizuna),
egizu (orainaldia).
2. Bizkaiera zaharrean eta barrian
-a-, -e- oposizinoak aditzean
adizki bipertsonalak (a) eta hirupertsonalak
(e) bereiztuten ditu. Hau ez da oso
garbi ikusten beste euskalkietan.
3. -zu erabilten zan 'zuek'
adierazoteko, euskera zaharrean lez, baina
bizkaieraz ganerako euskalkietan baino gehiago
iraun eban ezaugarri honek.
4. Aoristoaren usadioa dokumentauta
dago bizkaiera zaharreko testuetan: Erioac
ereçan Butroeco alabea Plencian.
Beraz, *ezan, *edin eta egin
laguntzaileek bestelako balioa eukien lehenaldian,
baina gero galdu egin ziran euskalki guztietan.
5. Eroan eta joan erabili
ziran laguntzaile lez, gaur be egiten dan
moduan. Fenomeno hau beste euskalkietan
be topau geinke.
6. Egin eta *ezan laguntzaileak
izan ziran aspaldidanik eta funtzino oso
antzekoak ebezan. Gero euskalki batzuek
bat aukeratu eben, eta bestea besteek. Bizkaiera
barrian eta zaharrean, egin laguntzaile
nagusia dan arren, bizkaiera zaharrean *ezan
be erabilten zan.
7. Euskeraz aditz jokoan datiboa
adierazoteko di-, deu- eta
derau- formak erabilten dira; Bizkaian,
deu- da formarik erabiliena. Goi
nafarrereak eta gipuzkereak sistemea murriztu
eben eta di- bakarrik aukeratu eben,
eta gainerakoetan di-z ganera beste
bati eutsi eutsien: deu- bizkaieraz eta
derau- ekialdean.
8. Pluraleko hirugarren pertsonea
adierazoteko, nork zutabean, e- zan
euskera zaharrean. Gaur egun holan da bizkaieraz,
baina beste euskalki batzuetan -t-
erantsi deutse (bizkaiera: dabe (<daue);
batua: dute).
9. Lehenaldian -n agertzen
da aditz formetan, baina mendebaldeko euskera
zaharrean falta da: etorri sirea 'etorri
ziran'. Ezaugarri hau Nafarraoko euskeran
be antzematen da: galdu nue.
10. Aditzaren eta objektuaren arteko
komunztadurea falta da bizkaieraz eta fenomenoa
oso zaharra da hemen, baina, barrikuntza
hau beste euskalkietan be ezaguna da. Dana
dala, bizkaiera osoan ez da agertzen.
________________________________________________ |
Partizipio
burutua -atu, -adu, -idu |
1.
Gaur egun partizipio burutua erabilten da
mendebaldeko euskalkietan inperatibo eta
subjuntiboagaz, eta ekialdekoetan, barriz,
aditz oina. Bizkaiera zaharrean, barriz,
dokumentauta dago ekialdeko erabilerea:
gal didila. Beraz, barrikuntzea da
bizkaieraz jazo dana.
2.
Bizkaiera zaharrean agertzen da, barrian
lez, -adu formea partizipioak egiteko.
Ezaugarri hau gipuzkerearena be izango litzateke:
Goierrin, Zarautzen eta Urolaldean.
________________________________________________ |
Partizipio
burutu bakoa. -iten, -tzen, -etan |
1.
-(k)eta erabilten zan aditzaren
izenkiak sortzeko, eta honetan bat dator
Erronkariko euskalkiagaz. Oraingoan be,
euskera zaharraren ezaugarri argia agiri
da bizkaieraz.
________________________________________________
|
1.
Gaur egun -bait batez be ekialdean
erabilten da, baina bizkaiera zaharrean
be topauko dogu. Geroago galdu egin zan
hemen eta gipuzkeran.
________________________________________________
|
|
|
|
|
|
|
|