Beasain
Beasain |
||
---|---|---|
Gipuzkoa | ||
|
||
Izen ofiziala | Beasain | |
Estatua Erkidegoa Lurralde Historikoa Eskualdea |
Espainia Euskal Autonomia Erkidegoa Gipuzkoa Goierri |
|
Alkatea | Koldo Agirre Mujika (Bildu) | |
Herritarra | beasaindar | |
Koordenatuak | 43°02′50″N 2°11′46″W / 43.04722°N 2.19611°W | |
Eremua | 30,02 km2 | |
Garaiera | 159 m | |
Distantzia | 42 km Donostiara | |
Posta kodea | 20200 |
|
Biztanleria | 13.717 bizt (2011) | |
Dentsitatea | 456,93 bizt/km² | |
Sorrera | 1615 | |
http://www.beasain.org/ |
Beasain Gipuzkoako Goierri eskualdeko udalerria da, Oria ibaiaren ertzean kokatua. Goierriko udalerri jendetsuena da, 13.680 biztanle baitzituen 2010ean. Hiriburutik, Donostiatik, 42 kilometrora dago, eta itsas mailatik 159,2 metro gorago.
Eduki-taula |
[aldatu] Geografia
[aldatu] Mugakide dituen udalerriak
Erlojuaren orratzen noranzkoan:
- Iparraldean, Azpeitia eta Beizama.
- Ekialdean, Bidania-Goiatz (Goiatz auzoa), Itsasondo eta Ordizia.
- Hegoaldean, Lazkao, Olaberria eta Idiazabal.
- Mendebaldean, Ormaiztegi eta Ezkio-Itsaso.
[aldatu] Erliebea
Beasaingo ia udalerri osoa Oriaren arroan dago. Oria da, gainera, Beasaingo ibairik urtsuena eta herrigunea zeharkatzen duena. Udalerriaren zatitxo bat, ipar mendebaldean, Urolaren arroakoa da. Hauek dira Oria ibaira isurtzen diren ibai, erreka eta errekatxoak: Eztanda, Arriaran, Larrebarrena, Muruerreka, Igartetxeerreka, Basakaitz, Mariarats, Ezkierdierreka, Arkabe, Pasazabal, Zagaitzerreka eta Agauntza. Urola ibaira, berriz, beste hauek isurtzen dira: Ibaieder, Errekaundi, Otoerreka, Erroitz-erreka, Sustatxoerreka eta Eulaerreka.
Beasaingo punturik altuena Murumendiko gailurra da (867 m); baxuena, berriz, Oria ibaiaren ibilgua, Ordiziara igarotzen den tokian. Udalerri menditsua da, hegoaldean dituen Oria eta Eztanda ibaien aldameneko lur lau emankorrak izan ezik. Hona hemen mendi garaienak: Murumendi, Usurbe, Pagokabar, Zormendi, Mallutz, Urresparatz, Murutxiki, Portamosegi, Txoritegi, Atxabal, Ekuneta eta Zarate.
[aldatu] Natura ingurunea
Hurbil ditu Aizkorriko eta Aralarko mendilerroak.
Udalerrian bertan, Arriarango urtegia, herrigunetik joanda ibilbide ederra duena. Orobat, txangoak egiteko oso egokia da Usurbe mendia, udalerriko ia edozein bazterretatik ikusgai diren gurutze handia eta telebista nahiz irrati uhinetarako antenatzarra dituena. Eta, Usurbetik iparralderaxeago, Mariren bizilekuetako bat, Murumendi.
[aldatu] Auzoak
Beasainek hamabi auzo ditu:
Auzoa | Biztanleak (2004) |
---|---|
Altamira | 15 |
Antzizar | 4 |
Aratz-Matxinbenta | 31 |
Arriaran | 68 |
Astigarreta | 13 |
Beasaingo herrigunea | 12.032 |
Beasainmendi | 87 |
Garin | 24 |
Gudugarreta | 38 |
Loinatz | 91 |
Salbatore | 30 |
Ugartemendi | 9 |
[aldatu] Historia
Historiaurreko aztarnak aurkitu dira Beasainen: Murumendi eta Matxinbentan trikuharriak daude. Erdi Aroan, XIII. mendean, Igartzako eta Arriarango leinuak ziren nagusi herrian; Igartzatarren nagusigoak mende askoan iraungo zuen. Arriarangoaren dorretxea, 1456an eraitsi zuten Gipuzkoako anaiarteek.
1399an, Beasain Ordiziari uztartu zitzaion, gaizkile, bidelapur eta ahaide nagusiengandik defendatzeko. Hala ere, autonomia ekonomiko eta administratiboa mantendu zuen. 1615ean hiribildu titulua lortu zuen. Orduantxe ere hiribildu bilakatu ziren Astigarreta eta Gudugarretarekin (biak gaur egun Beasaingo auzoak dira) muga arazoak izan zituen XIX. mendearen hasiera arte.
1619an Ataun eta Idiazabalekin elkartu zen, Gipuzkoako Batzarretarako ordezkariaren gastuak murriztearren. 1639an batasunetik irten eta 1644an Ordiziarekin elkartu zen hamar urterako. Batasun horrek aurrekoaren helburu bera zuen: Batzarretara bien artean ordaindutako ordezkari bakarra bidaltzea, alegia. 1682an Zaldibia, Ordizia eta Aramarekin elkartu zen, eta 1710ean Ataun batu zitzaien. 1818an Beasain, Ataun eta Zaldibiak Atazalbeako Batasuna sortu zuten, betiere Gipuzkoako Batzarretarako gastuak murrizteko helburuz. Batasun horrek 1852 arte iraun zuen.
Burdinolek garrantzi handia izan zuten Beasainen Erdi Aroaz geroztik, eta, Industria Iraultza iritsi zenean, hemen eraiki zen Gipuzkoako lehen labegaraia, 1860an. Hor du jatorria gaur egun trengintzan diharduen eta Beasaingo enpresa nagusia den CAF (Construcciones y Auxiliar de Ferrocarriles) konpainiak.
[aldatu] Ekonomia
Beasaingo ekonomiaren ardatz metalgintzaren inguruko industria izan da XV. mendean Igartzako jaunak Igartzako burdinola eraikiarazi zuenetik behintzat,[oh 1] eta halaxe da gaur egun ere. Herriko fabrika nagusiak:
- CAF (inguruko goierritarren artean, Fabrika Haundie): trenak eta trenbideetako materialak egiten ditu. Beasaingo eta Goierri osoko enpresa nagusia, alde handiz. Inguruko beste enpresa txikiago askok harentzat lan egiten dute.
- Indar Maquinas Electricas (Ingeteam taldekoa): material elektrikoa, elektromekanikoa eta hidraulikoa egiten du.
- Fundiciones del Estanda: erresistentzia handiko altzairuak egiten ditu.
- Industrias Electromecánicas GH: garabiak, polipastoak eta haientzako osagaiak egiten ditu.
Merkataritza- eta zerbitzu-gune ere bada.
[aldatu] Demografia
Beasaingo biztanle kopuruak maila berdintsuan iraun zuen hainbat mendez, harik eta, XIX. mendearen bukaerarekin, herria industrializatu zen arte. Geroztik, eta bereziki CAF enpresaren sorrera eta hazkundearekin, immigrazio handia izan zen,[2] batez ere 1970. urteraino.
XIX. mendearen bukaeraz geroztik, bilakaera hau izan du Beasainek, biztanle kopuruaren aldetik:
1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1980 | 1990 | 1995 | 2000 | 2005 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1.932 | 2.973 | 3.775 | 5.260 | 4.986 | 5.487 | 7.689 | 10.095 | 11.731 | 12.461 | 12.412 | 12.227 | 12.586 |
Gaur egun, Beasain Gipuzkoako 15. udalerria da, biztanle kopuruaren aldetik.[4] Hona hemen azken urteotako bilakaera:
1996 | 1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
12.331 | 12.297 | 12.171 | 12.134 | 12.144 | 12.257 | 12.326 | 12.442 | 12.586 | 12.682 | 12.932 | 13.510 | 13.557 | 13.680 |
[aldatu] Politika
[aldatu] Udalaren egungo osaera
Egungo Beasaingo Udalbatza 2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetan erabaki zen. Hona hemen emaitzak:[6]
Beasaingo udalbatza |
||||
Izena | Zinegotziak | Boto kopurua | Botoen ehunekoa | |
Bildu |
|
|
|
|
Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ) |
|
|
|
|
Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE-PSOE) |
|
|
|
|
Hamaikabat |
|
|
|
|
Alderdi Popularra (PP) |
|
|
|
|
Aralar |
|
|
|
|
Ezker Batua - Berdeak (EB-B) |
|
|
|
[aldatu] Alkateen zerrenda
Agintaldia | Alkatea |
---|---|
2011- | Koldo Agirre Mujika (Bildu) |
2007-2011 | Patxi Plazaola Muguruza (EAJ) |
2003-2007 | Patxi Plazaola Muguruza (EAJ) |
1999-2003 | Jon Jauregi Bereziartua (EAJ) |
1995-1999 | Jon Jauregi Bereziartua (EAJ) |
1991-1995 | Jose Luis Arriola Trueba (EAJ) |
1987-1991 | Jose Antonio Imaz Insausti (EAJ) |
1983-1987 | Jose Antonio Imaz Insausti (EAJ) |
1979-1983 | Juan Lasa Jauregi (EAJ) |
[aldatu] Kultura
[aldatu] Euskara
Beasaingo euskalkia gipuzkeraren aldaera da, eta Goierriko hizkeraren ezaugarri gehienak edo denak biltzen ditu. Indartsu daude gipuzkeraren bereizgarri gehienak; hala ere, Euskal Herriko erdigunetik zabaldu diren hainbat berrikuntza ez dira Beasaina iritsi, eta nabaria da mendebaleko euskararen zenbait ezaugarri, indartsuago edo ahulago, Beasaina ere iritsi izana. Beasaingo kalean eta auzoetan, Goierriko hizkera gehientsuenen artean bezala, batasun handia dago. Salbuespen bakarra Aratz-Matxinbenta da.[7]
Beasaingo Udalak 2005. urtean abiatutako Beasaingo euskara eta etnografia proiektuaren bidez, herriko hizkera eta ahozko ondarea bildu zituzten, 45 bat beasaindar elkarrizketatuta.[8]
[aldatu] Ondasun nabarmenak
Historiaren aldetik nolabaiteko balioa duten Beasaingo eraikinen zerrenda osoa hementxe duzu: Beasaingo ondare higiezinaren inbentarioa (2001). Nabarmenenak aipatuko ditugu hemen.
[aldatu] Igartzako eraikin multzoa
Igartzako jaun-andre boteretsuei lotua, Behe Erdi Arokoak dira aztarnarik zaharrenak. Eraikin hauek ditu osagai:[9]
- Igartza jauregia: Igartzako jaun-andreen oinetxea. Jauregia XVI. mendean eraikiarazi zuten Igartzako jaun-andreek, Henrike IV.a Gaztelako erregeak XV. mendean suntsiarazi zien Erdi Aroko dorretxearen gainean.
- Igartzako zubia: harrizko zubia eraikitzeko agindua eman zuen Alfontso X.a Gaztelakoak 1256. urtean. Igartzari buruzko estreinako aipamena, beraz, zubiarena da; ez da harritzekoa, dorretxea hura zaintzeko eraikiko baitzuten, Erdi Aroan egin ohi zenez. Kokaleku estrategikoa baitzen: hortxe elkartzen ziren Gipuzkoara Lizarratetik eta Leintz-Gatzagatik sartutako bideak, Oria arroko bidea hartzeko. Eta bide horrekin gurutzatzen zen, Igartzan, Nafarroatik Bizkairantz zihoan bidea. Beraz, Nafarroako, Gaztelako eta Frantziako erresumen arteko komunikazioetarako gune garrantzitsua zen. Igartzako zubiaren jabe zen Igartzako jauna, eta 1480. urte arte bidesaria ordaindu behar izan zion zubia igarotzen zuen orok.
- Igartzako burdinola: lehenengo aldiz XV. mendean eraikiarazi zuten Igartzako jaun-andreek; geroztik hainbat aldiz suntsitu, berreraiki eta berritu da.
- Igartzako errota: 1431koa da haren lehendabiziko aipamena.
- Igartzako gurutzea: hareharrizko gurutzea, bost bat metrokoa. Oinean, metalezko bi plakatan, San Martin Loinazkoak bere idazkariari 1596an diktatu ziona jasotzen duen esaldi hau du (euskaraz eta gaztelaniaz): «Igartzakoa naiz, Tolosatik lau legoatara». Martin Albisu apaizak eman zuen gurutze hori eraikitzeko agindua, 1599an; Beasaingo parrokiako apaiza zen, eta hura eraikitzeko behar adina diru utzi zuen ondaretan.
- Dolarea: etxe horrek sagardoa egiteko dolarea zuelako du izen hori. Ostatutzat ere erabili zen. Gaur egun, Dolarea izeneko hotela eta jatetxea dago hor.
- Errementariaren etxea.
- Baseliza (Belengo Andre Mariaren kapera): jauregiaren aurrealdean dago.
[aldatu] Loinazko Andre Mariaren baseliza
Loinazko Andre Mariaren baseliza XVI. menderako eraikia zegoen, eta dirudienez XIII. mendekoa da hango Andre Mariaren zurezko irudi polikromatua.
[aldatu] Letamendi baserria
Letamendi baserria XVII. mendekoa da. Beasaingo herrigunearen gaineko muino batean dago, Beasainmendi auzoaren beheko aldean.
[aldatu] Jasokundeko Andre Mariaren eliza
Jasokundeko Andre Mariaren eliza Erdi Aroan eraiki zuten, baina garai hartakoak pulpitu azpiko arkua eta Igartzako jaun-andreen kapera baino ez dira. XVI. eta XVII. mendeetan hainbat berrikuntza lan egin ondoren hartu zuen eraikuntzak ia erabat gaur egungo itxura. 1660an arkupea eraiki zitzaion, eta herriko gune publiko garrantzitsu bilakatu zen. Kanpandorrea XVII. mendekoa da, eta sakristia XVIII. mendekoa. Barnealdean hiru ataleko erretaula dago. Nabe bakarreko eliza da; atzealdean korua eta hainbat gela ditu erantsirik. Gurutze gangak ditu estalkian.
[aldatu] Olaran fabrika
Olaran fabrika 1939an eraiki zuten, eta arkitektura arrazionalistaren erakusgarri da. Orduz geroztik larrugintzan aritu zen, harik eta 2009. urtean —nazioarteko krisialdiak jota— enpresa itxi zuten arte.
[aldatu] Beasaindar ospetsuak
Jaiotegunaren hurrenkeran:
- Antonio Nabarro Larreategi (1554 ‑ 1624), historialaria eta Filipe III.a Espainiakoaren idazkaria.
- San Martin Loinazkoa (1566 ‑ 1597), santu eta martiria.
- Jose Martin Arana (1846 ‑ 1926), enpresaburua eta herriko alkatea.
- Plazida Insausti (1896 ‑ 2007), luzaroenik bizi izan den euskal herritarra.
- Antonio Garmendia Otaola (1905 ‑ 1971), jesuita.
- Jose Zufiaurre (1935 ‑ ), etnografoa.
- Javier Elzo (1942 ‑ ), soziologoa.
- Karlos Argiñano (1948 ‑ ), sukaldaria eta telebista aurkezlea.
- Salva Iriarte (1954 ‑ ), futboleko jokalari eta entrenatzailea.
- Paco Etxeberria (1957 ‑ ), auzitegi medikua, antropologoa, espeleologoa, ikertzailea.
- Eva Argiñano (1960 ‑ ), sukaldaria eta telebista aurkezlea.
- Kiko Jauregi (1964 ‑ ), aktorea.
- Xabier Mendiguren Elizegi (1964 ‑ ), euskal idazlea.
- Joxe Felipe Auzmendi (1965 ‑ ), aurkezlea.
- Markel Olano (1965 ‑ ), politikaria, Gipuzkoako Foru Aldundiko diputatu nagusi izana (2007 ‑ 2011).
- Maite Arrese (1967), aktorea eta ipuin kontalaria.
- Roberto Ruiz Aginaga (1968 ‑ ), sukaldaria.
- Gorka Beloki (1978 ‑ ), txirrindularia.
- Nerea Garmendia (1979 ‑ ), aktorea.
- Gorka Elustondo (1987 ‑ ), futbolaria.
[aldatu] Garraiobideak
Esan bezala, Erdi Aroaz geroztik behintzat bide garrantzitsuak igaro dira Beasaindik. Gaur egun, herritik igarotzen dira A-1 autobidea eta Madril-Irun trenbidea. Beasaingo tren geltokia da Goierriko tren geltoki nagusia. Probintzia arteko hainbat autobus lineak ere bidaiariak hartu eta uzteko geldialdia egiten dute Beasainen.[10]
Herri barruko eta inguruko herrietako joan-etorrietarako garraiobide publiko nagusia autobusak dira,[10] eta trena ere erabiltzen da inguruko zenbait herritara joan-etorriak egiteko.[11]
Goieki (Goierriko garapen agentzia) Autoa Elkarrekin ekimena bultzatzen ari da.[12] Euskal Autonomia Erkidego osoan hainbat erakunde publikoren artean aurrera eramaten ari diren ekimen horrekin, ordu bertsuan bide bertsua egiten duten herritarren artean autoa partekatzea bultzatu nahi da, autoa modu arrazoizkoago batean erabil dadin, eta kutsaduraren eta auto ilaren arazoei aurre egitearren.[13]
[aldatu] Oharrak
- ↑ Garai hartan, XV. mendean, lanean zen Igartzaola izeneko burdinola ere, Aratz-Matxinbentan. Igartzako jaun-andreena zen hura ere.[1]
[aldatu] Erreferentziak
- Artikulu honen iturrietako bat Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa da.
- ↑ «Igartzako multzoa: XIV. mendetik bultzatutako egitasmoa», Igartzako monumentu multzoaren webgunea.
- ↑ «Biztanleria», Beasaingo Udalaren webgunean.
- ↑ «Bilakaera», Beasaingo Udalaren webgunean. Eskuratze-data: 2011-07-20.
- ↑ Iturria: INE, Espainiako Estatistika Erakundea (2008-01-01).
- ↑ (Gaztelaniaz) Beasaingo biztanle kopuruak, Espainiako Estatistika Erakundearen (INE) webgunean. Eskuratze-data: 2011-07-20.
- ↑ 2011ko udal hauteskundeek Beasainen izandako emaitza ofizialak, Espainiako Barne Arazoetako Ministerioaren webgunean.
- ↑ Aintzane Agirrebeña, Itziar Alberdi, Xabier Mendiguren Elizegi eta Asier Sarasua Aranberri: Beasaingo Euskara, Beasaingo Paperak bildumako 15. liburukia (Beasaingo Udala, 2007). Egileek haren iruzkina egin zuten Goierriko Hitzan, 2007-11-08an.
- ↑ Beasaingo euskara eta etnografia proiektuaren web orria, Ahotsak.com, Euskal Herriko Ahotsak egitasmoaren webgunean.
- ↑ David Zapirain (Aranzadi Zientzia Elkartea): Igartzako monumentu multzoaren webgunea. Beasaingo Udala.
- ↑ a b «Garraioa», Beasaingo Udalaren webgunea.
- ↑ Renfe konpainiaren Donostiako aldiriko trenen ordutegia, Renferen webgunea.
- ↑ «Autoan elkarrekin», Goiekiren webgunea.
- ↑ Nagore Irazustabarrena: Auto-ilarak: Gasolina eta pazientzia galtzen, Argia, 2005-10-16.
[aldatu] Ikus, gainera
- Amunabarro baserria
- Arriarango urtegia
- Gipuzkoako herrietako ezizenak
- Itola baserria
- Loinatz Abesbatza
- Mateo Mujika
- Beasaingo Gaztetxea
- La Salle Beasain ikastetxea
[aldatu] Kanpo loturak
- Beasaingo Udalaren webgunea.
- Igartzako monumentu multzoaren webgunea, Beasaingo Udalaren jabetzakoa. Testuen egilea: David Zapirain (Aranzadi Zientzia Elkartea).
- Igartzako monumentu multzoa, KULTURWEB webgunean.
- Ihesi: Igartza, gaurko industriaren lehen katebegia. Sareko Argia webgunea.
- Goierriko Hitza: eskualdeko berriak, egunero, euskaraz.
- Beasaingo udalerriaren mapa, Gipuzkoako Datu Espazialen Azpiegitura webgunean.
- Gipuzkoako Foru Aldundiaren GureGipuzkoa webgunea: Beasain, satelitetik ikusita, eta Beasaingo zenbait xehetasunen argazkiak. Argazkian klikatuta, argazkiko hori non dagoen nabarmentzen da satelitetiko ikuspegian.
Beasaingo auzoak | ||
---|---|---|
Altamira • Antzizar • Aratz-Matxinbenta • Arriaran • Astigarreta • Beasaingo herrigunea • Beasainmendi • Garin • Gudugarreta • Loinatz • Salbatore • Ugartemendi |
|
|