Urt
01
12
Urtarrilaren lehena, Nazioarteko dominio publikoaren eguntzat izendatuta dago, izan ere, egun horretan berrizten da urtero dominio publikora igarotzen diren obren zerrenda. Eta gurean aurten, legeak eta arauak lege, Pernando Amezketarrak osatzen du zerrenda hori.
Gregorio Mujikak 1925. urtean argitaratu zuen Pernando Amezketarra eta Klasikoen Gordailuan osorik dago irakurgai.
Gregorio Mujika 1931. urtean hil zen Donostian, eta beraz bere lana aurten igaro da dominio publikokoa izatera. Nazioartean berriz, James Joyce irlandar idazlearen lanak edota Virginia Woolfenak dira, besteak beste, zerrenda horretara gehitu direnak, eta euskarari ekarriak ditugu horietako batzuk. Joyce eta Woolf 1941. urtean hildakoak dira. Hego Euskal Herrian hamar urte barru dominio publikokoak izango diren arren, Ipar Euskal Herrian aurtengo urtarrilaren 1etik dira jadanik, Espainia eta Frantziako legeak aintzat hartuta.
Aurrerantzean, Literatur Emailuetan urteko lehen albistegian dominio publikodun izaera eskuratu duten lanak gogoraraziko ditugu.
Uzt
08
11
Codex Calixtinusen Donejakue bidearen gida egin zuen Aymeric Picaudek XII. mende erdian, eta Nafarroatik pasa zireneko pasadizoak idaztean (barbaro halakoak gu!) euskarazko hainbat hitz batu zituen. Codex hori Galiziako Santiagoko Katedraletik ebatsi egin dutenez oraintsu, jakin dezazun euskarazko zein hiztegi tipiri buruz ari garen, Klasikoen Gordailuan duzu testua.
Eka
14
11
Duela hiru urte Axularren Gero, duela bi Mogelen Peru Abarka, iaz Jon Miranderen Haur besoetakoa eta aurten Ramon Saizarbitoriaren Hamaika pauso irakurriko dute Bilbon ekainaren 16an (osteguna) goizeko 8:00ean hasi eta etenik gabe, 12 orduko irakurraldian. Bilbo Zaharra euskaltegiak urtero antolatzen duen klasikoen irakurraldia izango da.
Abe
29
10
Frantziako Liburutegi Nazionalaren Gallica Liburutegi Digitalak Bernard Etxepareren Linguae Vasconum primitiae liburuaren faksimilea eman zuen sarean 2010eko azaroaren 9an. François Morpain-en Bordeleko inprimategian 1545ean argitaratutako ale baten erreprodukziorik onena duzu, irakurtzeko bi moldetan eskainia: tamaina handiko iruditan alde batetik eta bestetik liburu simulazioa eginik.
Eka
09
10
100 urte bete dira maiatzaren 31n Jesus Guridik eta Alfredo Etxabek Mirentxu opera estreinatu zutela Bilboko Campos Eliseos antzokian gazteleraz; eta hura gogoan Arriaga antzokian lau emanaldi egingo dituzte orain ekainean, baina ez noski Joseba Zubimendik 1934an euskaratu zuen Mirentxu libretoarekin. Euskarazko lehendabiziko opera Jose Antonio Santestebanek eta Serafin Barojak estreinatu zuten Donostian 1894an: Pudente. 1899an Bonabentura Zapirainek eta Toribio Altzagak Txanton Piperri eskaini zuten Donostian. 1900ean Felix Ortiz eta Pedro Mari Otañok Artzai mutilla Buenos Airesen. 1900ean Eduardo Mokoroak eta Emeterio Arresek Sentierak (Leidor) Iruñean. 1909an Zapirain-Altzagak Anboto Bilbon. 1909an Charles Colinek eta Etienne Decreptek Maitena Bilbon. 1911n Jose Maria Usandizagak eta Pepe Artolak Mendi mendiyan Bilbon. 1911n Resurrecion Maria Azkuek Ortzuri Bilbon. 1913an Mokoroa-Arresek Zara Tolosan. 1914an Resurrecion Maria Azkuek Urlo Bilbon. Beste bi opera ere egin zituzten Colinek eta Decreptek: Amatxi (1914) eta Semetxia (1917), lehena ez zen estreinatu eta bigarrena behin baino ez zen egin Donibane Lohizunen 1921ean.
Api
28
10
Aurten ehun urte dira Jean Etxepare medikuak Buruxkak liburua argitaratu zuela, 1910ean Toursko Mame inprimategian egina, aldizkarietan agertutako 23 artikulu bildu eta 2 berri idatzirik. Zabalkunde oso murritza izan zuen, zenbait irakurleri bi artikulu idatzi berriak gustatu ez-eta. Nor eskola-emaile / Zer irakats zen horietako bat, honela amaitzen zena: “Gobernamenduak ororen sakelatik atxik bitza mota guzietako eskoletxe andana bat (…) Apezak ken bitza eskolemailegotik, dela multzoan, dela bakarka”. Eta bestea Amodioa, Miarritzeko jatetxe bateko elkarrizketa honela abiatzen zuena: “Zer da, bazkari on batetarik lekora, emaztearekin gozatzeaz hoberik?”. Idazlea hil ostean, Buruxkak liburuaren bigarren argitalpena egin zen Piarres Lafitteren hitzaurrearekin 1936an Baionan, baina bi artikulu horiek gabe.
Urt
17
08
Eliza katolikoa hain mugitua dagoen honetan, egoki iritzi dio Klasikoen Gordailuak Diharasarriren idazlanak eskaintzeari. Oraingoan, bada, haren Erlisionearen ixtorioa (1890) izeneko itzulpena dator lehendabizi, non munduaren hasieratik hona igaro diren sei mila urteen historia eskaintzeaz gainera, egungo egunean Elizak dituen “etsairik gaixtoenak” ere identifikatzen baitira. Giristino legea laburzki (1892) izeneko katixima gisakoan, bestalde, “Erlisionearen irakaspenik beharrenak” biltzen dira oro har. Azkenik, “laguntza berezi baten sari” idatzitako San Antonio Paduakoa (1897) lan hagiografikoarekin batera, Aphezen dretxoak eta eginbideak eletzionetan (1890) lantxo zoragarria dakarkigu Orzaizeko erretoreak. Aski garbi erakusten da bertan nola baliatu behar duten apaizek hauteskundeen bidea. Honela dio Diharasarrik, Erromako buruaren hitzak baliatuz: «Giristinoek sustengatu behar dituzte zuzentzat ezagutuak diren, eta Eliza katolikoaren alderdia atxikiko duten gizonak; eta sekulan, zer nahi arrozoin izan dezaten, ez zaiote haizu, hek utzirik, hautatzea erlisionearen kontrako gizonak». Epe laburrean orainaldi bilakatuko den etorkizunak esan beza!
Urt
15
08
Gazte literaturako gure klasikoetako bat da Poli pertsonaia, Augustin Anabitartek sortu eta orain dela 50 urte Kuliska Sortan argitaratu eleberrikoa. Honela aurkezten du narratzaileak lehen kapituluan hamabost urteko donostiarra: “Umezurtza zen, oso bizkorra mutila. Bazirudien –ezin litekeena– noizbait hogei urte izan eta, gehitu beharrean, gutxitu egin zitzaizkiola urteak. (…) Bihurria mutila; zer galarazi huraxe egin behar. Norbaitek, mendian behera, “agur, mutil” esaten bazion, ezta erantzun ere. Bera ez zen mutila. Bere adineko mutilak, guztiak gutxiesten zituen eta hutsagatik zartakoa eman. (…) Ahal izanez geroz, noiznahi jaten zuen, ez zuen otorduetako garai jatorrik; lo, edozein bazter ezkutuan. Inork begiak itxita ikustea nahi ez. Lana, nahi zuenean. Batzuetan, kaiko harrikatz puska haundiak zangoz bultzatuz uretara bota, gauez; eta hurrengo goizean larru-bizirik murgildu, harrikatza atera eta saldu egiten zuen. (…) Poli Donostian jaio beharrean, txinatarren artean jaio izan balitz, itsaslapurra. Oraindik pataria (kontrabadista) izan zitekeen”.
Urt
03
08
Idazlari handi bat dakar aste honetan Klasikoen Gordailuak: Jean Pierre Arbelbide. Lafitteren arabera, haren euskara Axularrena berarena baino ederragoa omen da batzuetan. Iritzi eta gustu kontua izango da, jakina, baina dudarik ez dago XIX. mendeko erlijio dibulgatzaileen artean gailenetakoa dugula baxenafarra. Hala ote den ebazteko, hementxe dituzu haren bi obra handi: Bokazionea (1887) eta Erlisionea (1890). Aurrez sarean zegoen Igandea edo Jaunaren egunarekin batera, Arbelbideren obraren zatirik nagusiena biltzen dutenak.
Abe
19
07
Klasikoen Gordailuan ez da ezezaguna Jose Ignazio Arana azkoitiarraren obra, aspaldi sareratu baitziren San Ignazio Loiolakoaren bizitza laburtua (1872) eta Bai, pekatu da liberalkeriya (1888) idazlanak. Oraingoan, beste hiru lan interesgarri jartzen dira irakurlearen eskura: batetik, Jesusen Bihotzeko Kongregazioko otoitz eta kantez ehundutako Liburutxoa (1870); bigarrenik, Amabirjinaren bitartez urtetako indulgentziak irabazteko ere balio duen Ofizio laburra (1872) izeneko debozio-liburua, “latinezko itz neurtuetatik euskerazko zorzikoetara itzulia”; eta, azkenik, irakurtzeagatik bakarrik berrogei eguneko indulgentziak eman ditzakeen Loiolako oroitza txiki bat (1888), Loiolako etxejaunez, santuaren bizitzaz eta otoitzez egindako remixa. Hiru lanok, jakina, “Euskal-erriaren erdi-erdiko” euskaran idatziak daude.
Abe
04
07
Aspaldi sareratua zuen Klasikoen Gordailuak Juan Jose Mogel debatarraren Baserritar nekezaleentzako eskolia (1816). Orain, berriz, liburu hartan oinarritutako bigarren bertsioa kaleratu nahi du. Halaz ere, Baserritaar jakitunaren etxeko eskolia (1845: 1991) liburua, teorian bestearen bigarren edizioa izan behar zuena, aski aldatua argitaratu zen Gasteizko inprimategian. Mogelek berak ematen du horren arrazoia: “Bigarren aldiz urteten dau argitara liburutxu onek [...] zelan denporeen gora beraak agertu oi ditubeen premiña barrijak, geituten jakoz gauza asko ta ikasbide txito biarrak, eldu garian egun negargarrijetarako”. Baserritarrei zuzendua, bertan dotrina-gaiak tratatzen dira pertsonaien arteko elkarrizketak nabarmenarazten dituen oinarri-oinarrizko ehundura narratibo baten barnean. Larramendik erlijio-gizon erdaltzaleen aurka irekitako lubanetatik, Juan Jose Mogelek Peru Abarka (= baserritar) ororen berezko jakintzaren inguruko tesi kontraesankorra baliatzen du izenburuan bertan. Amaitzeko, bazkalburuko gisara, Egunoroko lan-on ta erregubak (1820) idazlana eskaintzen da. Esan gabe doa, irakurle, “liburu onetan ikasi daikezu zeure bizi moduba zuzenduteko biar dana”.
Aza
21
07
Euskal Literaturaren Historian beste askotan suertatu legez, Jose Ignazio Gerrikoren Kristau doktriña guztiaren esplikazioaren saiakera liburuak ere egilea hil arte itxaron behar izan zuen argia ikusteko aukera izateko. Eta orduan ere ez zen kaleratu, aurrikusi bezala, 1850ean, Agirre Asteasukoaren Erakusaldiak bildumarekin batera, zortzi urte beranduago baizik. Azkenean, halere, emakume aberats baten pietateak eta diruak gauzarazi zuten segurarraren asmoa. Guztiarekin ere, zorte txarrago egokitu zitzaien Gerrikoren beste lan batzuei, argitaratu gabe geratu baitziren bazterren batean galdurik. Parrokoei zuzendua, hogei minututan garatzeko sermoi gisakoek osatzen dute gaurko saiakera mardul hau. Argitaratu bezala eman nahi du Klasikoen Gordailuak haren lana, hots bi liburukitan banatua: Kristau doktriña guztiaren esplikazioaren saiakera (1) eta Kristau doktriña guztiaren esplikazioaren saiakera (2) (1805: 1858)
Aza
08
07
Literatur aldizkarietan hainbat olerki argitaratua —osorik irakur daitekeen Jatorriaren errotik (1986) liburuan bilduak asko—, eleberri bat ere ondu zuen Martin Ugarte Saletxe legazpiarrak, aste honetan Klasikoen Gordailuak dakartzana: On egiñaren obariak (Kuliska Sorta, 1972). Narrazio kostunbrista, Arraintxo sasi-medikuaren bizitza du kontagai, autoreak dioskunez herri pertsonaia xeheetara joanda handikiak utzita. Euskara oso bizian idatzia, ikuspegi moralista ere ez du ments. 1973an saritu eta Jakin Liburu Sortak argitaratua da, berriz, Ekaitza, Jose Maria Satrustegiren eleberria. Udargi herrian girotutako istorio baten bitartez garaiko parabola osatu zuen Satrustegik, urtaroei dagozkien lau ataletan banatuz nobela, iruzkingile batek ederki zehaztu zuenez: “Udaberria, nekazarien giroko azken hamabost urteotako aldaketa. Uda, industriak erakarri duen aldakuntza, Udazkena, erlijioaren krisia, eta Negua, ideologiarena”. Osorik eskaintzen dizkizugu biak.
Urr
31
07
1950eko hamarkadako bi lan gehitu ditugu aste honetan Klasikoen Gordailura: Julene Azpeitiaren Amandriaren altzoan eta Jose Manuel Estonbaren Izartxo. Eleberria da Estonba apaiz irundarraren lana. II. gizaldian kokatua, Izartxo neskak, Erko bikoteak eta Basurdi kontrarioak osatutako triangeluaren istorioa, iraganeko paisaje erromantiko batean —sorginak, basoko animaliak…— jokatzen da eleberri kostunbrista. Kuliska Sortak eman zuen argitara 1959an. Aurrekoa bezala gipuzkeraz idatzia, ipuinak dira Julene Azpeitiak Amandriaren altzoan bildutakoak. Herri tradizioko ipuinak, haurrentzakoak, hezkuntza alorrean egindako lanagatik ezaguna den idazle zumaiarrarena. Maistra izateaz gain, ordea, idazle ere izan zen Azpeitia, eta horren erakusle dira Euzkadi egunkariko euskarazko orrian eta hainbat aldizkaritan argitaratutako ipuin eta idazgaiak. Bere lehen liburu honetan herri tradizioko ipuinen bidetik jo bazuen ere, haurrentzako ipuinak diren heinean ekarpena ere egin zuten garai horietan denaren premian zegoen euskal literaturarentzat. 1961ean argitaratu zen Kuliska Sortan, Euskaltzaindiaren saria 1954an jaso zuen lanak. Hemen dituzue biak.
Urr
23
07
Bi itzulpen-lan dakartza aste honetan Klasikoen Gordailuak: Musika ixilla eta Aitorkizunak. Joan Inazio Goikoetxea Gaztelu-rena izan zen lehenengoa euskaratzearen ardura. Auñamendirekin 1962an kaleratua, Frai Luis de Leon eta Joan Gurutzekoa poeta espainiarren antologiatxo banaren itzulpena egin zuen, autoreen aurkezpen eta biografia-datuak ere badakartzala. Lehenago aldizkarietan hasitako bidetik, Frai Luis de Leon eta Donibane Gurutz-en poema ezagunenetako batzuk datoz euskarara ekarriak, Orixeren hitzaurre mamistu batek lagunduta. Nikolas Ormaetxea Orixe-rena da, hain zuzen ere, bigarren itzulpen lana: San Agustinen Aitorkizunak liburua. Pentsalari klasikoaren obra nagusietako bat, bere bizitzaren errepasoa eta bere sinesmen bidearen ardatzak dakartzana 13 ataletan, Orixek euskaratu zuen eta Itxaropena argitaletxearekin argitaratu, Augustiñ gurenaren aitorkizunak izenburuaz, 1956an.